Het is nog steeds Ramadan. Daarom nog maar eens een artikel waarin de islam, in relatie tot het Nederlandse koloniale denken en handelen in Indonesië, aan de orde komt.
Het beeld van Indonesië in Nederland is vooral dat van erflater van een hoogstaande hindoe-Javaanse of hindoe-Balinese cultuur met een rijke goud- en zilverbewerkingstraditie. Google maar eens op ‘Indonesië’: foto’s van Balinese tempels en de boeddhistische Borobudur en hindoeïstische Prambanan domineren. Zo op het oog lijkt de islam in Indonesië dan ook onzichtbaar, maar dat is maar schijn. Niet verwonderlijk; heden ten dage heeft het land de grootste moslimbevolking ter wereld. De nadruk op de hindoe-Javaanse en hindoeïstische culturele tradities komt echter deels voort uit Nederlands koloniaal denken. Een zwart karton met foto’s dat ik ooit aantrof in een nalatenschap illustreert dit.
Nederland en de islam
Nederland had een moeizame relatie tot de islam in Indonesië. De islam, sinds de zestiende eeuw de dominante godsdienst op Java en Sumatra, en de manier waarop deze godsdienst zich met cultuur en samenleving verbond, werd om politiek-culturele redenen goeddeels gemarginaliseerd.[i] Sinds de islamitische expansie in Europa van de late middeleeuwen werd de godsdienst door veel westerlingen als zeer bedreigend ervaren. Ook in de kolonie werd de islam gezien als een politieke dreiging: moslims waren moeilijk te bekeren en zagen in hun godsdienst een belangrijk motief om zich tegen de Nederlandse kolonisatoren te keren, zoals bijvoorbeeld gebeurde tijdens de Java-oorlog en de oorlog in Aceh.[ii] Tegelijkertijd waren westerlingen ervan overtuigd dat de islam niet alleen een politieke, maar ook een culturele bedreiging vormde vanwege diens houding ten aanzien van beeld en beeltenissen.[iii]
Dit alles resulteerde in een sceptische, neerbuigende benadering van de islamitische cultuur. Sinds het verdwijnen van het hindoeïsme heette het dat de Javanen geestelijk ‘verdord’[iv] waren en dat ‘vadzigheid’ zich in hun geest had genesteld: ‘hunne beschaving ging achteruit’.[v] Zo merkte Raffles bijvoorbeeld op dat de contemporaine Javaanse schone kunsten en architectuur, zoals moskeeën of schilderingen, geen aandacht verdienden.[vi] Ook de Britse resident van Yogyakarta tijdens het tussenbestuur, John Crawfurd (1783-1868), verzuchtte dat sinds het verdwijnen van het hindoeïsme op Java: ‘not a single monument deserving notice has been erected. The Mohomedan mosques are coarsely and inelegantly constructed of temporary materials.’ En: ‘the genius of Hinduism [is] more favourable to the art than that of Mohomedanism’.[vii]
De moraal was: de islam op Java had geen kunst kunnen voortbrengen en zelfs een ‘eeuwenlange kunstdoodenden invloed’ gehad.[viii] Enkel de aanwezigheid van hindoeïstische of boeddhistische elementen in anders islamitisch-godsdienstig getinte kunst, maakte bepaalde islamitische voorwerpen in Indonesië voor Europeanen het aanzien waard. De culturele wortels van Java en Sumatra werden gezocht in dat verleden. Dat was ‘authentiek’ en ‘puur’. En alles dat nog over was dat de moeite waard was om te bewaren uit die periode moest beschermd worden tegen de verwoestende invloed van de islam.
De foto’s uit het familiearchief
In december 2011 trof ik een familiearchief een los zwart kartonnen blad aan met daarop geplakt vijf verschillende kleine foto’s. De foto’s, gemaakt rond 1930, hebben geen bijschriften. De twee bovenste foto’s tonen ieder een rijk versierd steenreliëf. Het ene reliëf is bezaaid met bloemen, bladen en stengels. De ander toont behalve florale ornamentiek tevens een witte Javaanse poort (‘gapura’) en een ‘pendopo’, een overkapte, open constructie. De drie onderste foto’s zijn een soort landschapsfoto’s: ze laten vanuit twee verschillende hoeken een begraafplaats met enorme bomen en de Javaanse poort zien.
Als je beter kijkt naar de foto met de poort, zie je niet alleen daarbinnen een groepje vrouwen verzameld staan, maar ook dat in de muren die op de poort aansluiten, op ooghoogte, in kleur en structuur afwijkende steenreliëfs zijn opgenomen. Het zijn dezelfde soort reliëfs als op de bovenste foto’s. Na enig vergelijkend onderzoek blijken in de collectie van het Tropenmuseum in Amsterdam foto’s van vergelijkbare steenreliëfs aanwezig te zijn en zelfs afbeeldingen van zogenaamde ‘abklatschen’, gipsafgietsels van de oorspronkelijke reliëfs, tentoongesteld in het Nederlandse museum in de jaren 1930. Al deze foto’s blijken de reliëfs te zijn van een oude zestiende-eeuwse moskee en zijn begraafplaats in de Javaanse kustplaats Mantingan, bij Jepara. De reliëfs van de oude moskee bleken, zoals de foto van de poort al liet zien, geplaatst te zijn in de muren van het nieuwe gebedshuis.
De foto’s op het zwarte karton komen uit het archief van Anna Resink-Wilkens (1880-1945), een bekend en actief bevorderaar van de Javaanse kunsten en de welvaart van de bevolking, twee aspecten die volgens haar nauw met elkaar verbonden waren. Wat deden deze foto’s in haar collectie? Waarom bewaarde ze ze? En waarom was ze zo geïnteresseerd in de moskee en de begraafplaats?
Yogya-zilver
In 1930, met het zakken van de mondiale zilverprijs na de beurskrach, zagen Anna Resink-Wilkens en andere dames zoals mevrouw Van Gesseler Verschuir-Pownall (1882-1968) uit de Europese koloniale elite in Yogya in het opeens goedkope zilver een kans de lokale bevolking artistiek en sociaaleconomisch te ontwikkelen. Om geld te verdienen met de productie van het zogenaamde Yogya-zilver moesten Javaanse smeden volgens de Europese dames hun producten aanpassen aan de Europese smaak en behoeftes: fotolijstjes, houders voor servetten en servetringen werden en masse geproduceerd.[ix] Tegelijkertijd vonden de vrouwen dat de decoratie van de voorwerpen wel moesten beantwoorden aan wat zij als ‘authentieke’ en ‘pure’ Javaanse ornamenten beschouwden: vooral de negende-eeuwse boeddhistisch- en hindoe-Javaanse decoraties, bekend van belangrijke archeologische bouwwerken als de Borobudur en Prambanan, vielen in deze categorie, maar ook de ornamenten op de moskee en graven van Mantingan.
Want hoewel de motieven van Mantingan een mengelmoes waren van islamitische-hindoe-Javaanse en Chinese invloeden, werden de hindoe-Javaanse motieven in 1930 door wetenschappers als ‘meesterlijk’ beschouwd en de islamitische en Chinese motieven afgedaan als ‘stijf en onbelangrijk’.[x] Hierdoor zagen dames als Anna Resink de hindoe-Javaanse florale ornamentiek als ‘authentiek’ en werd die geschikt geacht voor toepassing op het nieuwe Yogya-zilver.
Er werden bij de moskee in Mantingan foto’s, zoals die in het album van Anna Resink, genomen en tekeningen gemaakt van de oude reliëfs die onder meer gebruikt werden in ontwerptekeningen voor voorwerpen van Yogya-zilver, bedoeld voor de Europese markt. Dit ontwerp is op verzoek van mevrouw Van Gesseler Verschuir gemaakt en verwerkt in het hier afgebeelde zilveren doosje.
Kortom, het denken en spreken over de islam en daaruit voortkomende houding ten aanzien van kunst en kunstnijverheid laten zien hoezeer in de koloniale tijd de islamitische cultuur van Indonesië als inferieur aan de ‘authentieke’ hindoe-Javaanse cultuur beschouwd werd. Dit verhaal laat dan ook zien hoe kunstuitingen die nu als ‘echt’ Javaans beschouwd worden, zoals het Yogya-zilver uit de jaren dertig, een inventie is van Europese dames die, gevangen in hiërarchisch koloniaal denken, besloten wat authentiek moest zijn. Soms is iets niet wat het (direct) lijkt…
Dit artikel is een bewerkte en ingekorte versie van een artikel dat ik schreef voor Locus. Tijdschrift voor studenten en docenten Cultuurwetenschappen aan de Open Universiteit 33 (2012) 46-50. Voor dat artikel klikt u op ‘meer lezen van mij’.
Noten
[i] Mirjam Shatanawi, Islam in beeld. Kunst en cultuur van moslims wereldwijd (Amsterdam 2009) 32.
[ii] Ibidem, 44, 236.
[iii] Susan Legêne, De bagage van Blomhoff en Van Breugel: Japan, Java, Tripoli en Suriname in de negentiende-eeuwse Nederlandse cultuur van het imperialisme (Amsterdam 1998) 363.
[iv] G.P. Rouffaer, ‘Beeldende kunst in Nederlandsch-Indië’, in: Bijdragen tot de taal-, land- en volkenkunde van Nederlandsch-Indië 89 (1932) 321-658, aldaar 515.
[v] Q.R.M. Ver Huell, Herinneringen van eene reis naar de Oost-Indiën (Haarlem 1835-1836) 99.
[vi] T.S. Raffles, The history of Java II (2de druk; Londen 1830) 529.
[vii] John Crawfurd, History of the Indian archipelago: containing an account of the manners, arts, languages, religions, institutions, and commerce of its inhabitants (Edinburgh/Londen 1820) 175-176.
[viii] Aldus Lindon Serrurier, directeur van het Leidse Rijks Etnografisch Museum in Leiden, in: P.J. Veth, G.A. Wilken en H.C. Klinkert, Catalogus der afdeeling Nederlandsche Koloniën van de internationale koloniale en uitvoerhandel tentoonstelling (van 1 Mei tot ult°. October 1883) te Amsterdam (Leiden 1883).
[ix] Pienke Kal, Yogya silver. Renewal of a Javanese handicraft (Amsterdam 2005).
[x] Oudheidkundig verslag van den Oudheidkundige Dienst in Nederlands-Indië (Weltevreden/’s-Gravenhage 1930) 54.
Koloniaal verleden, voortdurende erfenis. Indonesië en Nederland 
Ik heb kortgeleden een grote kom (plantenbak/offerkom?) gekocht met mooie djokja motieven. Niet gemerkt, noch zilvergehalte, maar wel Islamitische tekens en een ondergaande zon.
Nergens kan ik terugvinden wat het betekent.
Kunt u me dat vertellen?
LikeLike
Geachte mevrouw Pap-Winter, excuses voor het late antwoord vanwege mijn vakantie. Van harte met uw aankoop! Het klinkt als een heel mooie aanwinst.
Helaas ben ik geen expert op het gebied van motieven op Yogya-zilver. Ik kan u dan ook niet verder helpen. Succes met uw zoektocht! Hartelijke groet, Caroline
LikeLike