De slachtoffers die op het politieke slagveld bleven liggen: postkoloniale migranten, 1950-1965

Jules Schmidt Weymans, 1905. Foto van Leonard Freed. Collectie Nationaal Museum van Wereldculturen, inv.nr. TM-60059559

Deze foto, van de latere Amerikaanse Magnumfotograaf Leonard Freed, is aangrijpend door de kwetsbaarheid van de afgebeelde personen: de oude man staat licht voorovergebogen, zijn handen, in handschoenen gehuld, omklemmen zijn aktetas. Hij lijkt zijn dikste trui te hebben aangetrokken en zijn enige sjaal omgewikkeld. Om zijn hals hangt een letter waarnaar de opvarenden bij aankomst werden ingedeeld. Het is 1960 en het schip, afkomstig uit Indonesië, is gearriveerd in Amsterdam, maar de man lijkt met zijn tropenhelm en zijn snor hij niet alleen uit een ander werelddeel, maar ook uit een andere eeuw afkomstig te zijn. Hij staart in de verte, afwachtend, kijkend naar wat letterlijk komen gaat. Het kleine jongetje op de achtergrond, in een skipak avant la lettre, zijn capuchon over zijn hoofd, merkt de man niet op. Het kijkt mijmerend naar zijn in wanten gehulde knuistjes. Wat houdt hij daar vast?Dit was de Zuiderkruis, een schip vol met wat ‘spijtoptanten’ werden genoemd: mensen die, nadat zij aanvankelijk hadden gekozen voor het Indonesisch staatsburgerschap alsnog hun toevlucht zochten in Nederland toen het politieke klimaat in Indonesië grimmiger werd. De man, Jules Schmidt Weymans (1892-1962), vermoedelijk een voormalige werknemer van het handelshuis Fraser Eaton Co. in Surabaya, zou niet lang in Nederland verblijven: twee jaar later overleed hij in Renkum, net ten westen van Arnhem, in een land dat hem, geboren in Surabaya uit een in Indië gewortelde familie, niet gewoon was.

De Nederlandse politiek en postkoloniale migranten

De personen op de foto waren wat in deze periode, in de jaren vijftig en zestig van de twintigste eeuw, ‘Indo-Europeanen’ genoemd werd: hoewel zowel in de wetenschappelijke wereld als daarbuiten discussie over deze term is, worden in deze tijd hier meestal mensen mee bedoeld van zowel Nederlandse als Indonesische afkomst met een relatief zwakke sociaal-economische status.[i]

Het waren mensen waar de Nederlandse overheid mee in haar maag zat. Onlangs bekeek ik de documentaire van Andere Tijden over het Molukse woonoord in Westkapelle in 1956. Uit die aflevering blijkt heel duidelijk de paternalistische (‘wij weten wat goed voor jullie is’) en tegelijkertijd dwingende manier waarop de Nederlandse overheid omging met migranten uit de koloniën. Ook de paniek vanuit de Nederlandse autoriteiten, op het moment dat er van Molukse kant weerstand kwam, werd pijnlijk duidelijk: Nederlandse ordehandhavers schoten op ongewapende burgers. Een dergelijke kille, paternalistische benadering was niet enkel voorbehouden aan Molukkers in Nederland. Ook de groep waaruit de twee personen op de foto afkomstig waren, ontving die.

Het liefst beschouwde de politiek een groot deel van de mensen uit de kolonie, die na het onafhankelijk worden van Indonesië naar Nederland wenste te vertrekken, niet als een probleem dat Nederland aanging. Wie is Nederlander, wat betekent Nederlands staatsburgerschap en hoever reikt de zorg van de natie? En kon het Nederland van de wederopbouw en heersende woningnood de toestroom van zoveel mensen uit de voormalige kolonie wel aan?

In 1952 boog de Commissie Werner (op internet is hierover al het een en ander over gezegd) zich over de kwestie van de komst en ‘moeilijke omstandigheden van de Indo-Europese bevolkingsgroep en andere on- of minvermogende Nederlanders in Indonesië’.[ii] Met het consequent gebruiken van de term ‘Indo-Europeanen’ zette de commissie een koloniale praktijk om maatschappelijk onderscheid te maken in de postkoloniale tijd in Nederland voort. Dat is problematisch. De term is een sociale constructie: wie binnen of buiten deze groep viel was aan verandering onderhevig en werd beïnvloed door sociale status, taal, religie, cultuur etc., maar zeker ook door ras en kleur.[iii] Historicus Hans Meijer sprak zelfs van een ‘raciaal gelaagde koloniale werkelijkheid’[iv] en die geconstrueerde werkelijkheid bepaalde dus in Nederland, in een van overheidswege ingestelde commissie, het advies voor officieel politiek beleid.

De aanbevelingen van de Commissie Werner

De Commissie Werner kwam in 1952 tot een aantal bevindingen. Eén daarvan was dat Nederland weliswaar de plicht had zich positief op te stellen ten aanzien van de komst van deze groepen mensen naar Nederland, maar dat deze verplichting niet zover reikte ‘dat zij het recht op opzending naar Nederland op grond van het Nederlandse staatsburgerschap insluit’.[v] Niet iedere staatsburger had kennelijk gelijke rechten…

Door de commissie werd de mogelijkheid geopperd het de mensen die van zin waren te emigreren te verhinderen – het woord wordt letterlijk in de documenten gebruikt – en dwang – ook dat woord vindt men letterlijk terug – uit te oefenen om niet naar Nederland af te reizen. Een ander plan was om de emigratie naar ‘tropische gebieden’, bedoeld werd Nieuw Guinea, te stimuleren in plaats van naar Nederland. Maar ook daar plaatste de commissie die zich met het vraagstuk bezighield zijn kanttekeningen bij:

‘Ik realiseer mij hierbij dat de Indo-groep als zodanig niet de typische eigenschappen voor een succesvolle emigratie bezit. Na zeer strenge selectie zou echter voor een waarschijnlijk niet zeer omvangrijke groep aldus een nieuwe toekomst kunnen worden gecreëerd, waarbij in vele gevallen nog een voorafgaande technische of landbouwkundige scholing noodzakelijk zou zijn.’[vi]

Ontmoedigen van ‘repatriatie’ (eigenlijk een fout begrip, want de meeste mensen hadden Nederland niet als land van herkomst), mede vanwege de hier genoemde ‘typische eigenschappen’ van de gehele groep, werd het voornaamste advies aan de regering. Een lezer van de Preangerbode verzuchtte in november 1952 dat het erop leek dat op een slagveld wel de gewonden worden gehaald, maar dat die op het politieke slagveld blijkbaar blijven liggen.[vii]

Vijf jaar later werd er, vanwege de toenemende anti-Nederlandse sentimenten in Indonesië en almaar verslechterende betrekkingen tussen Nederland en Indonesië, een actief repatriëringspolitiek opgezet door minister Klompé. Niet alleen bereikte dit nieuws, door de slechte informatievoorziening in Indonesie, niet iedereen in het land, ook was nog steeds niet iedereen welkom in Nederland.

Toen in 1960 een van de laatste groepen emigranten met de Zuiderkruis naar Nederland werden verscheept, benadrukte minister-president De Quay in de Kamer nog eens dat de mensen die naar Nederland kwamen ‘in staat worden geacht zich bij de Nederlandse leefwijze aan te passen’.[viii] Als zij dat niet konden, en vermoedelijk dacht De Quay dan niet alleen aan de ‘typische eigenschappen’ van de groep die dat zouden verhinderen, maar ook aan de Molukse gemeenschap die in Nederland in afwachting van hun terugkeer naar de Molukken zich in leefwijze en gewoonten sterk richtte op de eigen groep, waren ze niet welkom. Voorkomen moest in ieder geval worden dat er nog meer mensen zich voor ‘repatriëring’ in Indonesië zouden aandienen, dus werd in de minsterraad besloten geen ‘extra publiciteit’ aan de verschepingen te besteden.[ix] Enkele gewonden leken toch te blijven liggen op het politieke slagveld…

Tot slot

Over deze grote groepen mensen die tussen 1945 en circa 1965 vanuit de kolonie naar Nederland zijn gekomen zijn boeken vol geschreven.[x] De manier waarop de Nederlandse overheid omging met mensen, die als onmiddellijk gevolg van de voormalige koloniale constellatie en daaropvolgende politieke dekolonisatie, al dan niet vrijwillig, in Nederland terechtkwamen, blijft, zoals ook uit dit verhaal blijkt, echter verbazen. Het getuigt niet alleen van weinig sympathie, maar ook van (raciaal geïnspireerde) pertinente ontmoediging, minachting en zelfs (passieve) agressie naar mensen die als gevolg van Nederlands beleid in deze situatie terecht waren gekomen. De hardheid waarmee de Nederlandse overheid optrad tegen postkoloniale migranten is nu ronduit beschamend te noemen.

Het is te hopen dat, wellicht als gevolg van het nieuw gestarte onderzoek naar de dekolonisatie in Indonesië tussen 1945 en 1950, de verschillende groepen migranten, en daarmee ook Jules Schmidt Weymans en de kleine jongen, nu, zoveel jaar na dato, respect en erkenning krijgen voor het leven dat zij in Indië hebben achtergelaten en dat de kille manier waarop de Nederlandse overheid op hun situatie reageerde, herkend en erkend wordt. Immers, het is niet meer dan fatsoenlijk om voor de ongewilde slachtoffers van een politiek slagveld te zorgen.

Noten

[i] Moesson, 30 maart 1968, 4; Moesson, 15 november 1996, 45.

[ii] Het Nieuwsblad voor Sumatra, 21 oktober 1952.

[iii] Vincent J.H. Houben, ‘Boundaries of race: representations of Indisch in colonial Indonesia revisited’, in: Harald Fischer-Tiné en Susanne Gerhmann eds., Empires and boundaries. Rethinking race, class, and gender in colonial settings (New York / Londen 2009) 66-85, 70.

[iv]  Hans Meijer, In Indië geworteld: de twintigste eeuw (Amsterdam 2004) 16-20.

[v] Het Vrije Volk, 22 oktober 1952.

[vi] Nationaal Archief, 2.10.54. Koloniën / Dossierarchief. Inv.nr. 2420. Commissie voor aangelegenheden van Indonesië (CAVI) 1951-1953. Rapport commissie Werner aan het Ministerie van Uniezaken en Overzeese Rijksdelen, d.d. Lamping, Djakarta, 16 september 1952.

[vii] Algemeen Indisch Dagblad: de Preangerbode, 1 november 1952.

[viii] Notulen van de vergadering van de Ministerraad op 19 augustus 1960. ’s Morgens te 10 uur aangevangen en ’s middags voortgezet, Trêveszaal. Geraadpleegd op 20 juni 2017 op: https://www.historici.nl/pdf/nib/pdf_transcripties/0000/555.pdf

[ix] Ibidem.

[x] Bijvoorbeeld: Wim Willemsen en Leo Lucassen red., Het onbekende vaderland: de repatriëring van Indische Nederlanders (1946-1964) (’s-Gravenhage 1994); Griselda Molemans, Opgevangen in andijvielucht: de opvang van ontheemden uit Indonesië in kampen en contractpensions en de financiële claims op basis van uitgebleven rechtsherstel (Amsterdam 2014) – zie ook: http://andijvielucht.nl/; Charlotte Laarman, Oude onbekenden: het politieke en publieke debat over postkoloniale migranten in Nederland, 1945-2005 (Hilversum 2013).