Gemma Blok en ik doken voor de Maand van de Geschiedenis (2020) nog eenmaal in de discussie rondom het standbeeld van J.P. Coen in Hoorn.
Wij menen dat dat debat gevoed wordt door meer dan enkel emoties verbonden aan de omgang met koloniaal erfgoed. Onder de oppervlakte speelt veel meer mee.
Begin juli 2019 werd bekend dat Sawahlunto in Sumatra, een voormalig mijnstadje in koloniaal Indonesië, op de Werelderfgoedlijst is geplaatst. In de verantwoording van deze keuze door ICOMOS en in Nederlandse media wordt de nadruk gelegd op het knappe Nederlands ingenieurswerk. Dat de plaats bekend stond als de ‘hel’ en de mijn dreef op dwangarbeiders en contractarbeiders die onder de meest erbarmelijke en gruwelijke omstandigheden moesten werken lijkt van ondergeschikt belang.
Eén van de objecten die centraal staat in het onderzoek van het Rijksmuseum naar de herkomst van verschillende voorwerpen is de diamant van de sultan van Banjarmasin. De betekenissen die aan deze diamant zijn toegeschreven, laten zien hoe koloniale denkbeelden en identiteiten tot op heden nog steeds doorwerken. Een kritische reflectie daarop is noodzakelijk, ook als het gaat om de vraag of de diamant rechtmatig is verworven of niet.
De Delftse boterhandelaar Jacobus van der Chijs (1813-1889) vertrok in de zomer van 1869 op weg naar Java en reisde terug over onder meer Palestina. Dat land betrad hij met wat John Urry de ‘tourist gaze’ noemde: een geheel van verwachtingen van reizigers, op zoek naar ‘authentieke’ ervaringen, van plaatsen en de bevolking. Die verwachtingen waren gevormd door een in Europa gevormd beeld dat Van der Chijs had over ‘de Oriënt’ en dat als gevolg daarvan ook zijn ervaringen bepaalde. Hij zag, kortom, zonder echt te zien.
Een potje met origineel water uit de Jordaan laat zien hoe religieuze souvenirs hun betekenis krijgen door hun band met de historische plek van herkomst. De beleving van authenticiteit is daarbij van groot belang. Authenticiteit blijkt echter soms niet meer dan slechts een constructie te zijn, bepaald door sociale en culturele processen en veelal beïnvloed door machtsrelaties. Erfgoed is eigenlijk altijd politiek en dat wordt hier geïllustreerd met de discussie over de authenticiteit van de verschillende plaatsen aan de Jordaan die claimen dé doopplaats van Jezus te zijn.
Een blikje met de tekst ‘Echte woestijnzand’ leidde me naar de tweelingzussen Woltera en Maria Steinmetz (1893-?) die in 1930 van Nederlands-Indië naar Nederland vertrokken en onderweg souvenirs verzamelden. Deze souvenirs en de manier waarop ze er mee omgingen, waren van invloed op hun identiteit en communiceerden die naar anderen toe. Eenmaal aan het museum geschonken verloren deze betekenisvolle objecten echter hun persoonlijke herinneringsfunctie en werden het souvenirs zoals er zoveel zijn.
De donkere kanten van het Nederlandse koloniale verleden worden, zelfs als men er dagelijks mee geconfronteerd wordt in de publieke ruimte, niet of nauwelijks herinnerd. Op de vraag van De Volkskrant of dergelijke geschiedenissen, zoals het slavernijverleden, onderwezen moeten worden in het onderwijs, wordt door sommigen nog steeds heel terughoudend gereageerd. Dit komt omdat het koloniaal verleden niet herkend en erkend wordt als onderdeel van het Nederlands nationale verleden en daarmee van de collectieve identiteit, terwijl dat feitelijk wel zo is. Onderwijs kan juist daarin verandering brengen.
Koloniaal verleden, voortdurende erfenis. Indonesië en Nederland 